نفقه و ماهیت آن، زندگی زناشویى و تاسیس زندگى مشترک خانوادگى یک خواسته طبیعى است که غرائزش در وجود انسان‌ها نهاده شده است، و این خود یکى از نعمت‌هاى بزرگ الهى است. خانواده برای در کنار هم بودن و به ارمغان آوردن آرامش و محبت به یکدیگر تشکیل می‌شود. در زندگی زناشویی زوجین مکلف هستند که تکالیف حقوقی و عرفی خود را نسبت به یکدیگر انجام دهند؛ به عبارت قانونی؛ مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند. اما در این بین حقوقی است که به زن تعلق دارد مانند حق نفقه و ماهیت آن که مرد مکلف به انجام آن است. البته به موجب قانون، نفقه اولاد نیز برعهده پدر می‌باشد.
نفقه و ماهیت آن چیست و در چه شرایطی زوجه مستحق گرفتن نفقه است؟
در قانون مدنی ماده ۱۱۰۷، نفقه این گونه تعریف شده است:
نفقه و ماهیت آن عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غـذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و نیز خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض که شوهر مکلف است همه آنها را متناسب با وضعیت خانوادگی و اجتماعی زن فراهم کرده و در اختیار او قرار دهد
نفقه به زنی تعلق می‌گیرد که در زوجیت دائم مرد قرار داشته باشد. یکی از شرایط برای پرداخت نفقه این است که تنها در ازدواج دائم نفقه زن برعهده شوهر است اما در نکاح منقطع، شوهر ملزم به پرداخت نفقه نیست؛ مگر اینکه در عقد شرط شده باشد. زن هنگامی می‌تواند نفقه مطالبه کند که از شوهر خود تمکین کرده باشد. در تعریف تمکین نیز باید گفت که تمکین عبارت از برآوردن نیازهای شوهر و اجابت کردن خواسته‌های مشروع وی از سوی زن است. یکی از مصادیق تمکین در قانون، اقامت زن در خانه دائمی شوهر است، به این معنا که زن برای دریافت نفقه باید در خانه شوهر زندگی کند، مگر آن که حین وقوع عقد شرطی جز این شده باشد. از نظر حقوقدانان تمکین به دو دسته‌ی خاص و عام تقسیم می‌شود.
ماهیت حقوقی نفقه چیست؟
در خصوص نفقه و ماهیت آن باید گفت برخی از نیازهای زن مانند پوشاک و البسه، هزینه‌هایی هستند که بر عهده مرد است و مالکیت آن به زن می‌رسد، اما نیازهایی مانند مسکن، درست است که جزئی از نفقه زن محسوب می‌شود و زن حق انتخاب و زندگی در آن را دارد ولی حتماً نباید این مسکن به نام زن باشد و جزئی از اموال زن نیست و زن فقط حق انتخاب و بهره برداری از آن را دارد.
عدم پرداخت نفقه چه ضمانت اجرایی دارد؟
نفقه بر عهده مرد است، ولی شرایطی دارد که یکی از شرایط آن انجام تکالیفی است که بر عهده زن است و اگر زن یکی از این شرایط را انجام ندهد، نفقه به او تعلق نمی‌گیرد. اما اگر زن تکالیف زناشویی خود را انجام دهد ولی مرد از پرداخت نفقه خودداری کند، زن می‌تواند نسبت به مرد شکایت و مرد را ملزم به پرداخت نفقه کند. عدم پرداخت نفقه از سوی مرد می‌تواند یکی از راه‌هایی باشد که منجر شود به اینکه زن از وکالت در طلاق خود استفاده کند، اما این به آن معنی نیست که زن در دادگاه می‌تواند به صرف نپرداختن نفقه از مرد جدا شود بلکه باید در دادگاه قبل از درخواست طلاق، ثابت کند که مرد به او نفقه نمی‌دهد.
آیا تعیین مقدار نفقه به توان مالی زوج بستگی دارد؟
طبق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه به تمام نیازهای متعارف زن گفته می‌شود و تعیین مقدار نفقه برعهده دادگاه است. اگر زن بابت نپرداختن نفقه از مرد شکایت کند، دادگاه موضوع را برای رسیدگی و بررسی بیشتر به دست کارشناسان رسمی دادگستری می‌سپارد و از آنها خواسته می‌شود که نیازهای متعارف زن را تعیین کنند. به طور طبیعی، با توجه به اینکه در متن قانون مصادیق کامل نفقه عنوان نشده است، ولی کارشناسان نیازهای متعارف زن را نسبت به توان مالی مرد تخمین می‌زنند.
در صورتی که اعسار زوج مشخص باشد، تکلیف نفقه زوجه چیست؟
در قانون مجازات اسلامی مقرر شده که در صورت داشتن استطاعت مالی، مرد موظف به پرداخت دیون خود است. بر این اساس اگر مرد استطاعت مالی نداشته باشد، او را نمی‌توانیم مجرم بدانیم و در قانون مجازات اسلامی با توجه به صراحت ماده ۶۴۲، قاضی نمی‌تواند برای او مجازات حبس صادر کند. اگر از نظر حقوقی و با شکایت زن، مرد را ملزم به پرداخت نفقه کنند، چون او به دلیل اعسار نمی‌تواند نفقه را پرداخت کند، امکان اجرای این حکم حقوقی وجود ندارد و در نهایت می‌توان به زن این اجازه را داد که درخواست طلاق کند.
آثار حکم حقوقی عدم نفقه چیست؟
اگر نفقه پرداخت نشود، یعنی مرد دین شرعی و قانونی خود را پرداخت نکند، زن می‌تواند نسبت به این امر شکایت کنند. در این باره هم امکان طرح دعوای حقوقی و هم امکان شکایت کیفری وجود دارد. اگر زن دادخواست حقوقی طرح کند و مرد توان پرداخت داشته باشد ولی نفقه را پرداخت نکند، زن می‌تواند با معرفی مالی از او، به میزان نفقه حال و ایام گذشته، آن مال را توقیف کرده و از محل آن نفقه خود را وصول کند. همچنین به این دلیل که پرداخت نفقه نوعی دین محسوب می‌شود، در برخی از شرایط با بررسی و نظر دادگاه و با رعایت تمامی جوانب، این امکان وجود دارد که اگر مرد نفقه زن را پرداخت نکرد، از امکان اعمال ماده ۲ استفاده کرده و حکم جلب مرد را دریافت کرد. اما توجه به اینکه ما باید تمام تلاش خود را در خصوص حفظ نظام خانواده انجام دهیم و وکلا اغلب در تلاش هستند که بین زوجین مصالحه برقرار کرده و زوجه را تشویق به استحکام بنیان خانواده کنند، بهره‌برداری از این امکان معمولا توصیه نمی‌شود.